من یک شبح هستم"گفتاری پیرامون مرگ مدنی"

جمشید شیرانی - ایران امروز، دوشنبه ۹ فروردین ۱۴۰۰

(۱) مفهوم مرگ

می گویند مرگ با زندگی زاده شده است.۱ این گفته تا آن جا که ما می دانیم درباره موجوداتِ چند یاخته ای کاملاً به اثبات رسیده است. امّا آن چه ما به عنوانِ مرگ می شناسیم همیشه معنای تمام شمولی نداشته و مفهوم آن دایم در حال تحول و تکوینی ناهمگون بوده است.۲ تنها در دوران اخیر است که بیشترِ جامعه ها به طور رسمی تعریفی تنکرد شناسانه (وظایف الاعضایی)۳ برای مرگ قایل شده اند. مثلاً در علم پزشکی اغلب مرگ را با ایستِ قلبیِ غیر قابلِ بازگشت مترادف دانسته اند هر چند دیگر اعضایِ بدن از جمله مغز تا دقایقی پس از ایست کاملِ قلبی همچنان فعال باقی بمانند.۴ در بسیاری موارد، زندگی نباتی، اغما و حتا مرگِ مغزی شامل تعریفِ خاصِ مرگ نمی شوند مگر آن که داستانِ استفاده از برخی اعضای بدن برای پیوند زدن در میان باشد. البته تشخیصِ مرگ حتا توسطِ پزشکان در مواردِ نادری نادرست از آب در می آید و گاهی زندگان زنده به گور می شوند یا اگر خوش اقبال باشند علایم زندگی توسط شواهدِ بالینی و آزمایشگاهی پیش از دفن شدن پدیدار می شود.۵ در این موارد پزشکان چاره ای جز این ندارند که بیمار را دوباره زنده اعلام کنند. در خارج از علم پزشکی امّا مفهومِ مرگ حیاتِ دیگری را تجربه می کند. برای مثال، در حیطه ی قانون مرگ دیگر مفهومی زیست شناسانه ندارد بلکه قانون، شخصی را که مرده اعلام کرده، برای همیشه از تمام حقوق شهروندی محروم می کند حتا اگر آن فرد شامل تعریفِ طبّیِ یک مرده نشده باشد. این گونه محکومیت معمولاً به طور غیابی صادر می شود.

(۲) من یک شبح هستم - کنستانتین رلیو

یک داستانِ غریب می تواند تفاوت مرگِ طبّی و مرگِ قانونی را به خوبی به نمایش بگذارد. چندی پیش داستانِ مرگِ قانونی (مدنی) یک شهروندِ رومانیایی ساکنِ شهرِ شرقی واسلوی توجه رسانه های جهان را به خود جلب کرد.۶ کُنستانتین رِلیو که آن زمان (سال ۲۰۱۸) ۶۳ سال داشت به طورغیابی از سوی دادگاهی در رومانی مُرده تشخیص داده شد و تلاش او برای باطل کردن گواهی فوتش کاملاً بی نتیجه بود. او در سال ۱۹۹۲ برای یافتن کار (آشپزی در رستوران) و تأمینِ معیشتِ خانواده، رومانی را به قصد ترکیه ترک کرد و پس از سه سال برای دیدن خانواده اش به وطن بازگشت. در آن جا پی برد که در غیابش همسرش به وی وفادار نبوده است. در بازگشت مجدد به ترکیه او به همین علت ارتباطش را با خانواده و همسرش، آیونا کنستانتین، قطع کرد. در سال ۲۰۱۶، همسر او مدعی شد که وی در زلزله ای که در سال ۲۰۰۳ در ترکیه به وقوع پیوسته از میان رفته است و این ادعا برای دادگاه کافی بود تا گواهی مرگِ کنستانتین را صادر نماید. دو سال پس از صدور این گواهی (دسامبر ۲۰۱۷)، دولت ترکیه به غیرقانونی بودن اقامتِ کنستانتین در آن کشور پی برد و پس از مدتی نگاه داشتن او در بازداشتگاه او را به رومانی باز گرداند (ژانویه ۲۰۱۸). ورود به رومانی برای این مُرده ی قانونیِ، از آن جا رانده و از خانه مانده، با اشکالات زیادی همراه بود. در فرودگاه بخارست وی در یک مرحله شش ساعت بازجویی مداوم توسط ماًموران گمرک را تحمل کرد و حتا به دغل بازی و دزدی هویت متهم شد. گرچه هویتِ کنستانتین عاقبت با روش های بدن شناسی از سوی دادگاه رومانی تاًیید شد، زنده بودن وی دلیل کافی برای ابطال گواهی فوت محسوب نشد به طوری که کنستانتین پس از آن همچون شبحی در اجتماع حرکت می کرد و از هیچ حقوق مدنی برخوردار نبود. او حتا نمی توانست برگه شناسایی، گواهینامه رانندگی و یا جواز کار دریافت کند. یکی از دلایلِ مطرح شده در دادگاه برای ردِ فرجام خواهی کنستانتین آن بود که مهلتِ مقرر برای ارجاع پرونده استیناف به دادرسی منقضی شده بوده است. بر اساس تصمیم دادگاه، این راًی نهایی بوده و دیگر قابل تجدید نظر نمی بوده است. کنستانتین بیماری قند داشت و بدون داشتن درآمدی برای درمان بیماری خود با اشکال مواجه بود. در ضمن او چون کارت شناسایی معتبری هم در دست نداشت نمی توانست درخواست حق بیکاری یا بیمه درمانی برای افراد بیکار یا کم درآمد کند. جالب این جاست که همسر کنستانتین در آن زمان مقیم ایتالیا شده بود و معلوم نبود آیا به طور قانونی از او جدا شده یا با شخص دیگری ازدواج کرده باشد. اخراج وی از ترکیه هم دایمی بوده و وی دیگر اجازه ی بازگشت قانونی به آن کشور را نداشت. حالا کنستانتین مثل یک شبحِ محکوم به مرگ (به جرمِ زنده بودن) در خیابان های واسلوی قدم می زند. البته شاید این داستان برای شهروندانِ رومانی عجیب نباشد چرا که قرن هاست آن ها به وجودِ مرده ی زنده -درقالبِ کُنت ماروین دراکولا- عادت کرده اند.۷ امّا هضمِ این داستان احتمالاً برای بسیاری چندان راحت نخواهد بود گرچه نمونه هایی از مرگ مدنی از دیرباز دامنگیرِ "مجرمانِ" سیاسی و اجتماعی بوده است.

(۳) مرگ مدنی و مرگ بدنی

پرسشی که در این جا پیش می آید آن است که چگونه می توان به یک مرده اجازه داد که برای خودش در خیابان ها پرسه بزند و ادای زنده ها را در بیاورد؟ آیا حذفِ یک شهروند از نظرِ قانونی (مدنی) نباید دلیلی کافی برای قتل او نیز باشد؟ در "محاکمه" ی کافکا چنین پایانی برای یوزف ک در نظر گرفته می شود.۸ "محاکمه" کافکا داستان ناتمامی بود که قرار بود بر اساس وصیت نویسنده اش همراه "قصر" و "آمریکا" دیگر داستان های ناتمام او سوزانده شود و هرگز به چاپ نرسد. امّا به گفته ی شاهدان، دوست و وصی کافکا، ماکس برود، تصمیم گرفت تا تقاضای دوستش را نادیده گرفته و آن را در سال ۱۹۲۵ (یک سال پس از مرگ نویسنده) به چاپ برساند (البته می توان حدس زد که ماکس برود از خودش پرسیده باشد که اگر کافکا واقعاً نمی خواست این ها چاپ بشوند چرا خودش آن ها را نسوزاند!). در "محاکمه"، یوزف ک شخصیت اصلی داستان در سی امین سالگردِ تولدش به دلیل جرمی واهی دستگیر و دادگاهی می شود. گرچه ک را زندانی نمی کنند ولی زندگی او به تلاشی بیهوده برای کشف مورد اتهام مبدل می گردد. در نهایت کار تا به آن جا پیش می رود که خود او، به توصیه ی وکیلش، تسلیم سرنوشت شده و گناه ناکرده را به گردن می گیرد. در پایان ک توسط دو ناشناس با لباس های رسمی به گوشه ی پرتی برده می شود و "مثل یک سگ" با فرو کردن کاردی در قلبش به قتل می رسد. این عاقبتِ چندش آور هنگام خواندنِ کتاب مو را به تنِ انسان سیخ می کند. به گفته ی آندره ژید، جهان توهمی کافکا در این داستان چنان ساخته و پرداخته شده است که در پایان خواننده متقاعد می شود که موجود تحت تعقیب همانا خود او است.۹ در خودِ داستان می خوانیم که: کشیش گفت: "نه، نیازی نیست که همه چیز را به عنوان حقیقت قبول کنی، بلکه تنها آن را به عنوان یک امر واجب بپذیر". ک پاسخ داد: "عقیده ی نومید کننده ای است، بر این اساس، دروغ به حکمِ جاری بر جهان مبدل خواهد شد". درباره داستان های کافکا گفته اند که جهانِ آفریده شده با جوهرِ سیاه بر صفحه های سپید آن را نمی توان در دنیایِ واقع یافت. گاهی در تفسیرِ محاکمه کافکا تا آن جا پیش رفته اند که آن را یک کابوس محض خوانده اند. امّا نادرست بودن این نظر را گذشتِ زمان به خوبی اثبات کرده است.

(۴) کافکای ایرانی

وسوسه ی غریبی است این که آدم تصوّر کند که فرانتس کافکا به جای پراگِ ۱۸۸۳ در تهرانِ دهه ی ۱۳۶۰ خورشیدی به دنیا آمده باشد. این اتفّاق می توانست موجبِ جابه جایی های مهمّی شود. مثلاً این که اگر کافکای ایرانی نویسنده می شد - که بعید به نظر می رسد - می توانست از صادق هدایت تأثیر بپذیرد. امّا آن چه به طور یقین اتفاق می افتاد آن بود که هرگز اندیشه ی نوشتن داستانِ "محاکمه" به ذهنش خطور نمی کرد. تعبیرِ آندره ژید و گفتگوی کشیش با ک برای بسیاری ساکنان جهان تنها خیالبافیِ های شاعرانه به نظر می رسد امّا برای کسانی که در چند دهه ی اخیر در ایران زندگی کرده اند داستان محاکمه ی کافکا می تواند یک گزارش خبری روزانه و معمولی باشد. جرم های واهی، شکنجه های مداوم روحی و جسمی و عاقبت اعتراف به گناهانِ مرتکب نشده یک روند طبیعی در زندگی ایران و ایرانی بوده و هست.۱۰ نکات مشترک دیگر این دو هم آن است که در هر دو صورت، یعنی یوزف ک و مجرم ایرانی، اصلاً معلوم نیست که شاکی کدام و قاضی کدام است، اتهام چیست و دادگاه کجاست. تازه یوزف ک خوشبخت بود که کس و کاری نداشت وگرنه اگر همراه خانواده در ایران زندگی می کرد روزگار بر عزیزانش نیز سیاه می شد و به قول حافظ سرها بریده می دید بی جرم و بی جنایت. برای شهروند ایرانی یوزف ک می تواند هر یک از افرادی باشد که برای مثال در خلال قتل های زنجیره ای پیکرش در زیر پلی پیدا شده باشد در حالی که داستان کنستانتین رِلیو هرگز باور کردنی نخواهد بود. چطور ممکن است کسی کارش به دادگاه اسلامی بکشد و بعد با پای خودش بدون اعتراف به جرم های واهی از دادگاه خارج شود. احتمال می شود داد که کافکای ایرانی زندگیِ عباس امیرانتظام (نوعِ تدریجی مرگ مدنی) را به جای "محاکمه" به عنوانِ پاورقی برای مجلّات ادبی می فرستاد. این را هم می توان حدس زد که این نوشته در خارج از ایران مورد استقبال زیادی قرار می گرفت چون همه دنیا تصوّر می کردند که این غیرممکن است داستانی واقعی باشد. چنین استقبالی از جهانِ داستانیِ کافکای ایرانی و کابوسِ بر صفحه ی کاغذ آمده اش درست در زمانی صورت می گرفت که در جایی بر این کره ی خاکی آن کابوس ها و جا به جایی ها وجه معمولِ دنیای واقعیت های برونی بوده است. در پراگِ اوایلِ سده بیستم، کافکا پیامبری بود که ایرانِ اوایلِ سده ی بیست و یکم را پیشگویی می کرد ولی کافکای ایرانی پایانِ سده ی چهاردهم خورشیدی فقط می توانست یک روزنامه نگار باشد. می گویند محاکمه کافکا همچنین پُر از سخنانی است که آنقدر بی معناست که بخش هایی از این کتاب خواننده را بی اختیار به خنده می اندازد. امّا تمام این گفته های بی معنا شاهدهای عینی در ایرانِ اسلامی دارد. آدم یاد تعریفِ رایجی از کمدی می افتد: "کمدی، یک تراژدی است که برای دیگران اتفاق افتاده است!" کافکا در دفتر یادداشت های خود ذیلِ تاریخِ نُهمِ ژانویه ۱۹۲۰ چنین می نویسد: "خرافه و ضابطه و آن چه زندگی را امکان پذیر می نماید: از راهِ بهشتِ فرومایگی، دوزخِ تقوا حاصل می شود. به همین سادگی؟ به همین آلودگی؟ همین قدر باور ناکردنی؟ [ایمان آوردن به] خرافه چه آسان است".۱۱

۱ - در شاهنامه فردوسی مرگ حضورِ پُر رنگی دارد و جز مقطعِ کوتاهی در پادشاهی جمشید که مردمان بیمرگی را تجربه می کنند (ندیدند مرگ اندرآن روزگار) در باقیِ موارد قاطعیتِ حضورِ مرگ بی تردید است:

بدو گفت پردخته کن سر ز باد که جز مرگ را کس ز مادر نزاد

ز مادر همه مرگ را زاده‌ایم برینیم و گردن ورا داده‌ایم

همه کارهای جهان را در است مگر مرگ کانرا دری دیگر است

حتا اسفندیار که رویین تن و "نامیرا"ست عاقبت به مرگ تن در می دهد. البته در این که اسفندیار چگونه رویین تن شد (با اناری که زرتشت به او خورانید و یا آب تنی در رود اسطوره ای داهیتی) و در این که آیا رویین تنی معادل نامیرایی است اختلاف نظر وجود دارد. نامیرایی به عنوان یک آرزو برای انسانِ فانی به قلمرو اسطوره و افسانه تعلق دارد. تقریباً در تمامی فرهنگ ها این آرزو به خلقِ شخصیت های افسانه ای و اساطیری انجامیده است. امّا در بسیاری موارد تلاش برای نامیرایی به شکست انجامیده است. گیلگمش، اسفندیار، زیگفرید و آشیل نمونه های بارز این شکست بوده اند. آرام آرام، بشر این سرنوشت محتوم را پذیرا شده و جای نامیرایی دنیوی با نام نیکِ جاودانه یافتن عوض شده است:

سعدیا! مرد نکونام نمیرد هرگز

مرده آن است که نامش به نکویی نبرند (سعدی)

هرگز نمیرد آن که دلش زنده شد به عشق

ثبت است در جریده ی عالم دوامِ ما (حافظ)

۲ - برخی ابعاد این ناهمگونی را بیاتریس جین در مقاله ای بررسی کرده است. در این نوشته وی توضیح می دهد که تعریفِ جاری از مرگ چگونه می تواند سرنوشتِ فردِ مورد نظر و همچنین افراد دیگر مانند بستگان و کسانی که منتظرِ دریافتِ اندامِ پیوندی هستند را تحت تأثیر قرار دهد. این ناهمگونی ها نه تنها در میانِ کشورهای مختلف بلکه در درونِ ایالت های یک کشور (مانند ایالات متحده آمریکا) نیز وجود دارد. مثلاً یک شخص می تواند در کالیفرنیا مُرده تشخیص داده شود ولی در نیوجرسی زنده محسوب گردد (اشاره به موردِ جاهی مَکمَتِ ۱۳ ساله که در سال ۲۰۱۳ در کالیفرنیا با مرگ مغزی پس از عمل جراحی مُرده تشخیص داده شد ولی بعد از انتقال به نیوجرسی تا سال ۲۰۱۸ با دستگاه های حمایت گردش خون و تنفس همچنان "زنده" نگاه داشته شد.

Beatrice Jin. Limbo Lines: Dead Here, Alive There. The Pudding, February 2018.

۳ - فیزیولوژیک

۴ - در سال ۲۰۱۸ یِنز دِرییر و همراهانش نتیجه پژوهش های خود در موردِ فعالیتِ مغز پس از ایست کاملِ قلبی را منتشر کردند. بر اساس این پژوهش فعالیتِ اعصابِ مغز تا پنج دقیقه پس از ایستِ کاملِ قلبی ادامه می یابد.

Dreier JP, et al. Terminal Spreading Depolarization and Electrical Silence in Death of Human Cerebral Cortex,” Annals of Neurology 2018;83:295-310.

۵ - سندرم لازاروس (العازر) تا کنون در حداقل ۳۸ مورد گزارش شده است. العازر شخصی است که بر اساسِ انجیل یوحنا چهار روز پس از مرگش توسطِ مسیح دوباره زنده می شود. البته در پاسخ به این معجزه و دوباره یابیِ زندگی به جای حمایت از ناجی در مراسمِ بر چلیپا میخکوب کردنِ مسیح با گستاخی چنین رفتار می کند:

از صفِ غوغای تماشاییان

العازر

گام‌ زنان راهِ خود گرفت

دست‌ها

در پسِ پُشت

به هم درافکنده،

و جانَش را از آزارِ گرانِ دِینی گزنده

آزاد یافت:

"مگر خود نمی‌خواست، ورنه می‌توانست!" (احمد شاملو - مرگِ ناصری)

داستان های زیادی درباره زنده به گور کردن در ادبیات و در جهان واقعی وجود دارد. در "شرابِ خام" اسماعیل فصیح از نویسنده ای خسته و دلزده به نام ناصر تجدد می گوید که مبتلا به صرع است. او هنگامی که در ده سراب پس از یک حمله صرعی بیهوش می شود توسط دهاتی ها به گمان مرده بودن زنده به گور می شود. گاهی هم زنده به گوری استعاری دارد و زندگی نکبت بار و بی معنا و مفهوم را به آن تشبیه می کنند. در زنده به گور صادق هدایت و طعم گیلاس عباس کیارستمی شخصیت های اصلی برای ادامه زندگی توجیه و دستاویزی ندارند و خود را مرده می انگارند.

۶ - درباره کنستانتین رلیو نگاه کنید به:

Kit Gillet. Being Dead, He Learned, Is Hard to Overcome. NY Times 2018:March 30.

۷ - دراکول (اژدها) و دراکولا (فرزندِ اژدها) کنیه ی جانشینانِ ولادیمیر دوم پادشاه ترانسیلوانیا بود. گرچه برام استوکر برای نوشتنِ کتاب خود "دراکولا" پژوهش های گسترده ای کرد و مدتی را در ترانسیلوانیا سپری نمود ولی بخش اعظم داستان او صرفاً تخیلات خود او با چاشنی داستان های عامیانه محلی در باره ی حاکم خونخوار (ظاهراً شراب سرخ خوار) آن ناحیه بوده است.

۸ - نگاه کنید به:

The Trial by Frantz Kafka. Translated by David Wyllie. Tribeca Books. 2003.

از این کتاب چندین ترجمه فارسی موجود است: امیر جلال الدین اعلم (انتشارات نیلوفر)، علی اصغر حداد (نشر ماهی)، سارا رحیمی (نشر قاصدک صبا) و منوچهر بیگدلی (نگارستان کتاب)

۹ – نگاه کنید به:

The Trial: A Dramatization Based on Kafka's Novel, Jean-Louis Barrault and Andre Gide, Schocken Books, 1963.

۱۰ - داستان های غم انگیز کشتار ۱۳۶۷، قتل های زنجیره ای، ترور مخالفین سیاسی در داخل و خارج از کشور و کشتارهای دستجمعی مردم معترض تنها اندکی از بسیار ظلمی است که در بیش از چهل سال حکومت اسلامی بر مردم ایران رفته است. همین امروز که این مقاله را به پایان می رسانم خبری در باره مرگ مشکوک آزاده نامداری در جراید درج شده است. او در برنامه "تازه ها" در شبکه دوم سیما شرکت داشت و در برنامه هایش حجاب را تبلیغ می کرد ولی در سفری به خارج از ایران در سال ۱۳۹۶ کشف حجاب کرده بود. هنوز معلوم نیست او را کشته اند یا آنقدر زندگی اش را نکبت بار کرده اند که عطای زندگی را به لقایش بخشیده است. استبداد، به ویژه از نوع مذهبی و عقیدتی آن، جز اطاعت و تسلیم مطلق چیزی را بر نمی تابد و برای آن حذف جسمی یا روانی یگانه راه مبارزه با دیگراندیشان است.

۱۱ - نگاه کنید به:

Franz Kafka. The Diaries 1910-1923. Schoken Books, New York, Edited by Max Brod, 1975: page 407: Superstition and principle and what makes life possible: Through a heaven of vice a hell of virtue is reached. So easily? So dirtily? So unbelievably? Superstition is easy.